Kazna propisana za određeno krivično delo odmerava se u svakom konkretnom slučaju učiniocu krivičnog dela. Odmeravanje kazne znači utvrđivanje visine kazne za konkretan slučaj. Zakon određuje da sud pri odmeravanju kazne polazi od zakonom propisane kazne za konkretno delo, vodi računa o potrebi ostvarivanja svrhe kažnajvanja i uzima sve okolnosti konkretnog slučaja koje mogu da utiču da kazna bude manje ili veća.
Olakšavajuće i otežavajuće okolnosti su sve okolnosti koje karakterišu konkretno učinjeno krivično delo i ličnost njegovog učinioca, a koje mogu da imaju izvestan značaj za utvrđivanje izbora i visine kazne u konkretnom slučaju. To su sledeće okolnosti: stepen krivice učinioca, pobude iz kojih je delo učinjeno, jačina ili ugrožavanje zaštićenog dobra, okolnosti pod kojima je delo učinjeno, raniji život učinioca, njegove lične prilike, držanje učinioca posle učinjenog krivičnog dela, odnos učinioca prema žrtvi i druge okolnosti koje se odnose na ličnost učinioca.
Kazna za učinjeno krivično delo odmerava se u okvirima propisane kazne za određeno krivično delo. Ipak, krivično zakonodavstvo dopušta da se u nekim slučajevima kazna može odmeriti ispod minimuma propisane kazne ili čak da se propisana kazna zameni blažom vrstom kazne. Ovakav način odmeravanja kazne naziva se ublažavanje kazne. Njime se omogućava da se u slučajevima kada se i sa ublaženom kaznom može postići svrha kažnjavanja odmeri i blaža kazna koja je odgovarajuča za konkretan slučaj. Time se stvaraju i veće mogućnosti za individualizaciju kazne. Ovakva mogućnost postoji u našem zakonodavstvu u tri slučaja:
1. Ublažavanje kazne je moguće u slučajevima kada je to izričito propisano zakonom (na primer ako je krivično delo učinjeno u prekoračenju nužne odbrane ili krajnje nužde, ako je krivično delo učinjeno u stanju bitno smanjene uračunljivosti, ako je u pitanju pokušaj, ako se kazna odmerava pomagaču, ako je u pitanju otklonjiva pravna zabluda, ako je delo učinjeno pod dejstvom slie ili pretnje).
2. Ako je u pitanju slučaj kada je moguće oslobođenje učinioca od kazne, a sud ga nije oslobodio od kazne.
3. Ako sud utvrdi da postoje naročito olakšavajuće okolnosti koje ukazuju da se u konkretnom slučaju i sa ublaženom kaznom može postići svrha kažnjavanja.
Izuzetno od opšteg pravila o ublažavanju kazne, kazna se ne može ublažiti u sledećim slučajevima: ako je u pitanju otmica, silovanje, obljuba nad nemoćnim licem, obljuba nad detetom, iznuda, neovlašćena proizvodnja i stavljanje u promet opojnih droga, nedozvoljen prelaz državne granice, krijumčarenje ljudi, trgovina ljudima. Ako je u pitanju krivično delo iz Zakona o posebnim merama za sprečavanje vršenja krivičnih dela protiv polne slobode prema maloletnim licima, takođe i ako je učinilac osuđivan za istovrsno krivično delo.
Okolnosti zbog kojih se može kazna ublažiti nazivaju se ublažavajućim okolnostima. Ublažavnje kazne može biti obavezno ili fakultativno. Prema našem krivičnom zakoniku u svim predviđenim slučajevima ublažavanje kazne je fakultativno. Takođe ublažavanje kazne može biti ograničeno, kada kazna može biti ublažena samo do određene granice , ili neograničeno, kada se kazna može ublažiti bez ograničenja. U našem krivičnom pravu ublažavanje kazne je ograničeno, izuzev kada su u pitanju slučajevi u kojima je moguće i oslobođenje od kazne.
Pošto je u našem krivičnom pravu po pravilu propisano ograničeno ublažavanje kazne propisane su i određene granice ublažavanja kazne u konkretnim slučajevima. Prema tim odredbama kazna se može ublažiti u sledećim granicama:
1) Ako je za krivično delo kao najmanja kazna propisan zatvor u trajanju od deset ili više godina, kazna se može ublažiti do sedam godina.
2) Ako je kao najmnja mera kazne propisan zatvor u trajanju od pet i više godina, kazna se može ublažiti do tri godine.
3) Ako je za krivično delo za koje se odmerava kazna propisan zatvor sa posebnim minimumom od tri godine ili više, kazna se može ublažiti do najmanje jedne godine zatvora.
4) Ako je propisana kazna zatvora sa posebnim minimumom u trajanju od dve godine, kazna se može ublažiti do najmanje šest meseci.
5) Ako je propisana kazna sa minimumom u trajanju od jedne godine, kazna se može ublažiti do najmanje tri meseca.
6) Ako je propisana kazna zatvora sa minimumom manjim od jedene godine, kazna se može ublažiti do opšteg minimuma kazne zatvora odnosno do trideset dana.
7) Ako je propisana kazna zatvora bez određenog posebnog minimuma, pa važi opšti minimum ispod koga se kazna zatvora ne može izricati, ublažavnje se vrši zamenom propisane kazne zatvora novčanom kaznom ili kaznom u javnom interesu.
8) Ako je propisana novčana kazna sa određenim posebnim minimumom, kazna se može ublažiti do opšteg minimuma novčane kazne, tj. do deset dnevnih iznosa odnosno deset hiljada dinara.
U slučajevima kada je sud po zakonu mogao učinioca da oslobodi od kazne , a nije ga oslobodio, sud može da mu ublaži kaznu bez ograničenja koja su propisana za ublažavanje kazne.
Oslobođenje od kazne
Naše pravo pored ublažavanja kazne priznaje i institut oslobođenja od kazne. Oslobođenje od kazne moguće je u slučajevima kada je to izričito predviđeno zakonom. U takvim slučajevima sud oglašava učinioca krivim za učinjeno krivično delo, ali ga oslobađa od kazne tako da mu ne izriče nikakvu kaznu. Presuda se u tom slučaju smatra osuđujućom, učinilac se smatra osuđenim i osuda se upisuje u kaznenu evidenciju.
U našem krivičnom pravu postoji više slučajeva kada je dozvoljeno oslobođenje od kazne i oni su predviđeni kako opštim tako i posebnim delom Krivičnog zakonika. U svim predviđenim slučajevima oslobođenje od kazne je fakultativno jer sud može ali ne mora da učinioca oslobodi od kazne (ako ga neoslobodi, može ga blaže kazniti bez propisanih ograničenja u pogledu granica ublažavanja). U slučajeve predviđene u opštem delu Krivičnog zakonika spadaju, na primer, prekoračenja granica nužne odbrane usled jake razdraženosti ili prepasti izazvane napadom, prekoračenje krajnje nužde pod naročito olakšavajućim okolnostima, nepodoban pokušaj, dobrovoljan odustanak, stvarno kajanje, poravnanje, a u posebnom delu, na primer, opozivanje lažnog iskaza, prijavljivanje zločinačkog udruženja od strane njegovog pripadnika, pre nego što je u njegovom sastavu izvršio krivično delo kod krivičnog dela zločinačko udruživanje.
Pored navedenih slučajeva postoji i jedan poseban osnov za oslobođenje od kazne. Takav slučaj postoji ako u slučaju nehatnog izvršenja krivičnog dela posledice dela tako teško pogađaju učinioca da izricanje kazne ne bi odgovaralo sa gledišta svrhe kažnjavanja. To je na primer, slučaj kod krivičnih dela protiv bezbednosti javnog saobraćaja ako učinilac usled učinjenog krivičnog dela ostane težak invalid ili mu u prouzrokovanoj saobraćajnoj nezgodi poginu članovi porodice. Oslobođenje od kazne moguće je i u slučaju poravnanja učinioca i oštećenog kao i u slučaju stvarnog kajanja.
